Θα ήθελα να συζητήσουμε την ερώτηση του τίτλου.
Αρκετοί είναι αυτοί που σήμερα αμφιβάλλουν αν ο δημοφιλής θρύλος αντιστοιχεί σε πραγματικότητα.
Θα ήθελα λοιπόν, πρώτα από όλα, να συζητήσουμε ποια είναι τα στοιχεία που μας φανερώνουν ότι η Οθωμανική Αυτοκρατορία απαγόρευε τα σχολεία.
Επίσης, πρέπει να αναρωτηθούμε είναι αν η οργάνωση και η λειτουργία των σχολείων ήταν δικαίωμα και υποχρέωση του κάθε τοπικού-εθνικού αρχηγού (πατριάρχη).
Αναγνώριζαν οι Οθωμανοί την εξουσία τοπικών/εθνικών αρχηγών ή όχι; ( Αυτή είναι μια σημαντική ερώτηση, γιατί ξέρουμε ότι η «αυτοκρατορική» δομή της Οθ. Αυτ. δεν αμφισβητούσε τα θρησκευτικά και εθνικά δικαιώματα, ούτε τους τοπικούς άρχοντες, με σκοπό να διατηρείται έτσι η συνοχή της και να είναι πιο ήσυχοι οι υποτελείς της).
Τι πρέπει να συμπεράνουμε λοιπόν αν αναγνώριζαν ένα είδος εθνικής αυτοδιάθεσης, και ταυτόχρονα δεν απαγόρευαν τα σχολεία;
Δεν θέλω να καταλήξω στο εύκολο συμπέρασμα ότι δεν υπήρχε το «κρυφό σχολειό». Θέλω όμως να δούμε τα ιστορικά στοιχεία και να συζητήσουμε τι ακριβώς συνέβαινε τα 400 χρόνια της σκλαβιάς…
Να ξεκαθαρίσω για να μην αρχίσουν κάποιοι να με κατηγορούν για «ανθέλληνα» ότι θεωρώ πολύ λογικό η οργάνωση της Επανάστασης του 1821 να έγινε σε κρυφούς χώρους και μαζώξεις, όπου πέρα από τη σχεδίαση των επαναστατικών δράσεων σίγουρα γινόταν και κάποια μαθήματα εθνικής συνείδησης.
Αυτές οι μαζώξεις σίγουρα γίνονται κάτω από καθεστώς τρόμου, φόβου και σιωπής, και προφανώς ώρες που ήταν πιο εύκολο να κρυφτεί κάποιος, δηλαδή τη νύχτα.
Σ’ αυτά τα πλαίσια, σίγουρα μπορούμε να μιλήσουμε για «κρυφό σχολειό» (με εισαγωγικά βέβαια) και σίγουρα αναφερόμαστε σε ήρωες όταν μιλάμε για τους ανθρώπους που έπαιρναν μέρος σ’ αυτό.
Το θέμα όμως παραμένει:
Αν κάποιος Έλληνας ήθελε την εποχή της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να σπουδάσει για να γίνει γιατρός ή καθηγητής ή κάτι άλλο, μπορούσε να το κάνει;
Αν κάποιος ήθελε να διδάξει στα παιδιά ανάγνωση και γραφή, ελληνική ειδικά, είχε το δικαίωμα ή του απαγορευόταν;
Υποτελείς των Οθομανών υπήρξαν κι άλλοι λαοί όπως οι Αρμένιοι , οι Βούλγαροι και άλλοι .
Μπορούμε να ελέγξουμε τα συμπεράσματά μας και μέσω παραλληλισμού των με τα αντίστοιχα στους υπόλοιπους υποτελείς τους .
Να αρχισω λεγοντας το εξης..<>> ειπε ο πατερας Παϊσιος,οι τουρκικες γραφες αναφεροντε στον χαμο τους απο την Ορθοδοξη δυναμη(κατα πασαν πιθανοτητα Ρωσια)Επει τουρκοκρατιας πολλας μοναστηρια χτιστηκαν απο σουλτανους,φοβοντουσαν και τιμουσαν την θρησκεια μας ,παρολα αυτα ειχαν εργο να καταστρεψουν το Ορθοδοξο γενος που τοτε ηταν οι Ελληνες ετσι τα κρυφα σχολεια μεσω της Ορθοδοξης διδασκαλιας βοηθησαν να διατηρηθει το γενος..πιοι ομως διδασκαν με τοσο καλα ωστε να μεινη κρυφο ολα αυτα τα χρονια το κρυφο σχολειο;
Ηταν διδασκαλιες με σκοπο απλα να διατηρησουν τον ελληνικο πολιτισμο η κατι παραπανω που παραπεμπει σε μυστικη αδελφοτητα με διαφορους σκοπους.
Πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι οι συνθήκες δεν ήταν ίδιες σε όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Στην αρχή οι Τούρκοι προσπάθησαν να πλήξουν καίρια τον χριστιανικό πληθυσμό των κτήσεων τους με εξοντωτικές πολιτικές, όπως το παιδομάζωμα και την υποχρεωτική ναυτολογία χριστιανών από τα νησιά του Αιγαίου κυρίως. Στην αρχή η πνευματική κατάσταση των υπόδουλων ήταν άθλια. Οι εγγράμματοι ήταν ελάχιστοι, κι αυτοί έκαναν τραγικά λάθη όπως αποδεικνύεται από έγγραφα της εποχής. Τότε ίσως λειτούργησε το “κρυφό σχολειό”, γιατί στο Πατριαρχείο είχαν παραχωρηθεί προνόμια, αλλά οι προϋποθέσεις για την αναγέννηση των γραμμάτων στη χώρα προχωρούσαν σταδιακά ενώ ο λαός ήταν βυθισμένος στο σκοτάδι της αμάθειας.
Οι θεσμοί που βοήθησαν ώστε να διατηρήσουν οι υπόδουλοι Έλληνες την εθνική τουσ συνείδηση και την ελπίδα για ελευθερία ήταν τρείς κυρίως : η κοινοτική αυτοδιοίκηση, οι συντεχνίες και η αυτοδιοίκηση της εκκλησίας.
Οι κοινότητες κατέβαλαν ιδιαίτερη φροντίδα για την παιδεία και την υγεία. Τα περισσότερα σχολεία που ιδρύθηκαν και λειτούργησαν τους δύο τελευταίους αιώνες της τουρκοκρατίας, οφείλονταν στο ενδιαφέρον των κοινοτήτων που μερίμνησαν για την εξεύρεση κατάλληλων κτιρίων, τη μισθοδοσία δασκάλων και την παροχή υποτροφιών σε μαθητές. Συχνά οι κοινότητες αναλάμβαναν να στείλουν νέουσ για ευρύτερες σπουδές στην Ιταλία, Γαλλία και άλλες χώρες.
Οι συντεχνίες, θεσμός από το βυζάντιο ακόμα, αναπτύχθηκαν σε μεγάλο βαθμό ώστε να αποτελέσουν τον πυρήνα των περισσότερων ελληνικών κοινοτήτων του εξωτερικού. Πρόσφεραν εκτός από την οικονομική στήριξη την πολική και διπλωματική εμπειρία στις διαπραγματεύσεις μετά την Επανάσταση.
Τέλος, όταν αναφερόμαστε στο Πατριαρχείο περιλαμβάνουμε φυσικά και τους πανίσχυρους Φαναριώτες και την επιρροή που ασκούσαν πάνω στους Τούρκους. Προερχόμενοι από τους αριστοκράτες του βυζαντίου έμπειροι πολιτικοί και διπλωμάτες ισορροπούσαν ανάμεσα στην επιρροή πάνω στους Τούρκους και την καχυποψία των ομοεθνών τους. Από τους Φαναριώτες προέρχονταν οϊ “Διερμηνείς της Πύλης” (δηλ. οι Υπουργοί Εξωτερικών του Σουλτάνου) οι “Δραγουμάνοι του Στόλου” και οι “Ηγεμόνες της Μολδοβλαχίας”. ‘Οπως είναι φυσικό φρόντιζαν για τα συμφέροντα των Ελλήνων, όμως τόσο προσεκτικά και σταδιακά ώστε να μην διακινδυνεύσουν τα δικά τους προνόμια που ομολογουμένως ήταν πολύ χρήσιμα.