Συζητάμε μερικές φορές για τα «όρια της νόησης» και καταλήγουμε -σχεδόν πάντα βιαστικά και χωρίς να το σκεφτούμε πραγματικά- ότι «η νόηση -δηλαδή η λογική- είναι “πεπερασμένη” οπότε ίσως είναι καλύτερα να εμπιστευόμαστε το ένστικτο» και διάφορα άλλα τέτοια βιαστικά και κυριολεκτικά, α-νόητα.
Είναι πραγματικά η νόηση πεπερασμένη; Υπάρχει κάποιο όριο σ’ αυτά που μπορούμε να καταλάβουμε;
Και μια σημαντικότερη ερώτηση: Έχουμε το δικαίωμα να υποτιμάμε τον εαυτό μας τόσο πολύ, πιστεύοντας ότι ΔΕΝ μπορούμε να καταλάβουμε τα πάντα;
Αναρωτιέμαι: Μήπως αυτή η πεποίθηση ότι ΔΕΝ μπορούμε να καταλάβουμε τα πάντα, είναι μια ύπουλη δικαιολογία που μας έχει εμφυτευτεί από ολόκληρο το κοινωνικό σύστημα, ακριβώς για αυτό τον λόγο – για να ΜΗΝ προσπαθούμε να σκεφτόμαστε;
Ο νους σε όλη την ανθρώπινη Ιστορία έχει δείξει ότι καταφέρνει να ξεπερνάει κάθε είδους όρια. Γιατί λοιπόν βάζουμε όρια σε κάτι που μοιάζει να είναι φτιαγμένο να ξεπερνάει τα όρια;
Μήπως αν προσπαθούσαμε περισσότερο να καταλάβουμε, γνωρίζοντας ότι ΜΠΟΡΟΥΜΕ να καταλάβουμε, θα ζούσαμε σε έναν καλύτερο κόσμο, όπου θα είμαστε σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό από ότι είμαστε σήμερα, κύριοι του εαυτού μας;
Σ’ αυτό το κείμενο θέλω να δείξω ότι το μυαλό μας είναι υπεραρκετό για να καταλάβουμε πάρα πολλά πράγματα, φτάνει να τροφοδοτηθεί με τα σωστά στοιχεία και με τη θέληση να αντικρίσουμε το σύμπαν χωρίς παρωπίδες.
———
Συχνά λοιπόν διαπιστώνουμε ότι με τις σκέψεις μας φτάνουμε σε κάποιο σημείο από το οποίο δεν μπορούμε να «πάμε παρακάτω».
Είναι όμως αυτή η διαπίστωση αρκετή για να καταλήξουμε ότι η νόηση είναι πεπερασμένη;
Όχι βέβαια. Είναι σαν να λέμε ότι επειδή δεν μπορούμε να τρέξουμε πάνω από 10-20 χιλιόμετρα σε έναν μαραθώνιο, όλοι οι δρόμοι τελειώνουν στα 20 χιλιόμετρα.
Όχι, η νόηση δεν έχει όρια, απλά εμείς είμαστε αυτοί που δεν μπορούμε να «τρέξουμε» σε όλα τα μήκη και τα πλάτη της, επειδή δεν έχουμε την εκπαίδευση και την τεχνική…
Υπάρχουν άπειροι τρόποι να ενεργοποιήσουμε το μυαλό μας, ώστε να ανοίξει νέα μονοπάτια, να ξεφύγει προς άλλες διαστάσεις – σε άλλους τρόπους σκέψης, να δει τα πράγματα από άλλες οπτικές γωνίες, να ανακαλύψει λύσεις στα προβλήματα που μας βασανίζουν…
Πρώτα από όλα ας δούμε μήπως το ένστικτο είναι η λύση.
Όχι, δεν θέλει πολύ σκέψη, ΔΕΝ είναι! Γιατί ούτε το ένστικτο βοηθάει να «πάμε παρακάτω». Είναι προφανώς και αυτό περιορισμένο.
Η ανθρώπινη Ιστορία μας έχει δείξει ότι τα μεγάλα break-through γίνονται πάντα με το μυαλό, ποτέ με το ένστικτο. Το ένστικτο αντίθετα μοιάζει να κρύβεται πίσω από τις πιο μαύρες στιγμές της Ιστορίας…
Η λύση είναι προφανώς στη Λογική.
Αλλά πρέπει να αποφασίσουμε αν η Λογική είναι ικανή και αρκετή για να καταλάβουμε το σύμπαν…
ΜΕ ΕΝΑ ΜΟΛΥΒΙ ΚΑΙ ΕΝΑ ΧΑΡΤΙ ΜΠΟΡΩ ΝΑ ΚΑΤΑΛΑΒΩ ΤΑ ΠΑΝΤΑ;
Νομίζω ότι η Φιλοσοφία και η Επιστήμη έχουν αποφασίσει για αυτό το θέμα. Ναι, μπορούμε να καταλάβουμε τα πάντα με ένα μολύβι και ένα χαρτί. Μπορούμε να καταλάβουμε πώς δουλεύουν τα πράγματα, ποιοι είναι οι μηχανισμοί πίσω τους, και να τα αναπαραστήσουμε με εκπληκτική ακρίβεια.
Υπάρχει βέβαια ένα όριο στο πόσο βαθιά μπορούν να φτάσουν οι παρατηρήσεις μας (είναι η περίφημη «αρχή της αβεβαιότητας» του Χάιζενμπεργκ). Αλλά αυτό το όριο μας λέει απλά ότι δεν μπορούμε να μάθουμε όλες τις «λεπτομέρειες» των γεγονότων, επειδή με την παρατήρησή μας τα επηρεάζουμε. Δεν μας απαγορεύει να κατανοήσουμε τους μηχανισμούς που τα προκαλούν.
Δηλαδή, δεν μπορούμε μεν να μάθουμε αν ένα σωματίδιο κινείται προς κάποια κατεύθυνση ή όχι, γιατί η παρατήρησή μας το επηρεάζει και το κάνει να αλλάξει κατεύθυνση.
Μπορούμε όμως να διαπιστώσουμε, μετά από προσεκτικές παρατηρήσεις, τι κάνει το σωματίδιο να κινείται, ποιος είναι ο μηχανισμός της κίνησής του, τι είναι το σωματίδιο.
Ένα ακόμη παράδειγμα από το χώρο του μάρκετινγκ: Δεν μπορούμε να ξέρουμε αν ένας άνθρωπος σκοπεύει να αγοράσει ένα προϊόν ή όχι, γιατί αν τον ρωτήσουμε, υπάρχει η πιθανότητα να τον επηρεάσουμε με την ερώτησή μας θετικά ή αρνητικά απέναντι σε αυτό. Ίσως τον ενοχλήσουμε και τελικά δεν το αγοράσει, ή ίσως με την ερώτησή μας να τον κάνουμε να ενδιαφερθεί παραπάνω και το αγοράσει ενώ πριν δεν το ήθελε. Είναι το ίδιο παράδειγμα με το προηγούμενο, όπου η πράξη της παρατήρησης επηρεάζει το παρατηρούμενο.
Όμως, και σε αυτή την περίπτωση υπάρχει τρόπος να μάθουμε τι ακριβώς συμβαίνει, μέσω στατιστικής, μέσω προσεκτικής «κρυφής παρατήρησης» και με άλλες μεθόδους…
Μέσα λοιπόν από τεχνικές όπως η στατιστική ανάλυση, έχουμε καταφέρει να περιγράφουμε με τεράστια ακρίβεια «χαοτικά» γεγονότα όπως των παραδειγμάτων. Η στατιστική π.χ. είναι μια πονηρή μέθοδος, που «ξεγλιστράει» από το πρόβλημα, παρόλα αυτά δουλεύει με τεράστια επιτυχία.
Για κάθε σχεδόν πρόβλημα, ο άνθρωπος έχει σκαρφιστεί μια έξυπνη λύση. Η νόηση πάντα καταφέρνει να φαίνεται μεγαλύτερη από τα φαινομενικά «φυσικά όρια» και κάθε μέρα που περνάει, αυτό επιβεβαιώνεται περισσότερο. Το ανθρώπινο μυαλό δεν δέχεται περιορισμούς.
Π.χ., η Φυσική λέει ότι δεν γίνεται να ξεφύγεις από την βαρύτητα της Γης, όμως να που σχεδόν το έχουμε καταφέρει και αυτό…
Κάθε λοιπόν πράγμα γύρω μας έχει κάποιο τρόπο να το προσεγγίσουμε και να το καταλάβουμε.
Υπάρχει όμως κάτι που να το επιβεβαιώνει αυτό πέρα από κάθε αμφιβολία;
Ναι, υπάρχει. Φτάνει να αποδείξουμε ότι μια κατώτερη μηχανή από το μυαλό μας, θα μπορούσε και αυτή να «καταλάβει» το σύμπαν. Και ποιος είναι άραγε καλύτερος τρόπος για να δείξεις ότι κατάλαβες κάτι, από το να μπορέσεις να το αναπαραστήσεις με μεγάλη ακρίβεια;
Αν μπορείς να περιγράψεις κάτι τόσο λεπτομερειακά, που να φτάνεις στο σημείο να προβλέπεις πώς αυτό αντιδράει σε διάφορες περιπτώσεις, μπορείς να ισχυριστείς ότι το κατάλαβες πολύ καλά.
Σκεφτείτε το εξής παράδειγμα. Αν έχουμε παρατηρήσει και αναλύσει κάποιον άνθρωπο τόσο προσεκτικά που μπορούμε να προβλέψουμε όλες τις αντιδράσεις του σε κάθε σχεδόν περίπτωση, δεν έχουμε πλέον το δικαίωμα να λέμε ότι τον «καταλάβαμε»; Νομίζω πως ναι.
Άρα, αν κατασκευάσουμε κάποτε ένα μοντέλο του σύμπαντος, το οποίο θα προβλέπει όλες τις λεπτομέρειες του σύμπαντος και θα το περιγράφει με μεγάλη ακρίβεια, δεν θα έχουμε «καταλάβει» το σύμπαν;
Σκεφτείτε λοιπόν έναν υπολογιστή που δημιουργεί ένα τεχνητό σύμπαν, παρόμοιο με το δικό μας, όπως στη δημοφιλή ταινία The Matrix. Αν υπάρχει κάποτε ένα τέτοιο μηχάνημα, δεν θα μπορούμε να πούμε ότι αυτό το μηχάνημα έχει «καταλάβει» τον κόσμο μας;
Η «ΥΠΟΘΕΣΗ ΤΟΥ ΤΟΥΡΙΝΓΚ»
Σήμερα ξέρουμε ότι μέσω των ηλεκτρονικών υπολογιστών μπορούμε να αναπαραστήσουμε σχεδόν τα πάντα. Αυτό το είχε αποδείξει μάλιστα πριν 60 περίπου χρόνια ο μαθηματικός Alan Turing.
Το φιλοσοφικό επιχείρημα ότι οποιαδήποτε «μηχανή αφηρημένου λογισμού» μπορεί να περιγράψει τη λειτουργία των πάντων, βασίζεται στην εργασία τριών μαθηματικών-πρωτεργατών των υπολογιστών. Αυτοί ήταν οι Emil Post, Alonzo Church και ο πολυσυζητημένος Alan Turing. Βασίζεται επίσης στο γεγονός ότι ολόκληρο το σύμπαν μπορεί να ιδωθεί ως ένα τεράστιο κομπιούτερ, αφού κάποιοι κοινοί «λογικοί-υπαρξιακοί» κανόνες συνδέουν και αλληλεπηρεάζουν όλα τα στοιχεία του σύμπαντος αναμεταξύ τους.
Ο Turing είχε δείξει ότι οποιαδήποτε λογική διεργασία είναι δυνατόν να εκτελεστεί από μια απλή «μηχανή του Turing». Αυτή αποτελείται από μια χάρτινη ταινία χωρισμένη σε κουτάκια, όπου τα δεδομένα γράφονται στο καθένα από αυτά τα κουτάκια. Ένας μηχανισμός μετακινεί την ταινία μπρος και πίσω, ένα κουτάκι τη φορά, και αλλάζει το περιεχόμενο στο κουτάκι σύμφωνα με κάποιο λογικό κανόνα (ή φυσικό νόμο). Η «υπόθεσή του Turing» (ένα θεώρημα δηλαδή που δεν μπορεί καμιά λογική να απορρίψει) είναι ότι αυτή η μηχανή μπορεί να εκτελέσει οποιοδήποτε υπολογισμό.
Αργότερα, ο διάσημος μαθηματικός Roger Penrose ξαναδούλεψε την «υπόθεση του Turing» λαμβάνοντας υπόψη του και τα κβαντικά φαινόμενα και τη θεωρία των παράλληλων κόσμων. Και μετέτρεψε την υπόθεση στην «Αρχή του Turing για αφηρημένους υπολογιστές που προσομοιώνουν φυσικά αντικείμενα»:
«Είναι δυνατόν να υπάρξει ένας αφηρημένος “παγκόσμιος” υπολογιστής που μπορεί να προσομοιώσει οποιοδήποτε φυσικά δυνατό αντικείμενο».
(“Παγκόσμιος” εδώ σημαίνει απλά με “μνήμη” απεριόριστης χωρητικότητας. Η «ταινία» της μηχανής του Turing έχει αντικατασταθεί από το ισοδύναμο της «μνήμης». Δεν πρέπει να σας τρομάζει το «άπειρο» της, γιατί μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε π.χ. άπειρες δισκέτες σαν μνήμη, δεδομένου μάλιστα ότι έχουμε άπειρο χρόνο για να το κάνουμε… )
Προηγουμένως, είπαμε ότι ολόκληρο το σύμπαν μπορεί να ιδωθεί ως ένας «παγκόσμιος υπολογιστής». Και το μυαλό μας είναι ένας «υπολογιστής». Άρα, ακούστε το, τρελό φαινομενικά, αλλά αποδεκτό μαθηματικά και φιλοσοφικά, συμπέρασμα: Αφού μπορούμε να φτιάξουμε έναν “παγκόσμιο” υπολογιστή που θα προσομοιώνει το σύμπαν, μπορούμε, αν τροφοδοτήσουμε το μυαλό μας με άπειρη μνήμη, να «υπολογίσουμε» κι εμείς το Σύμπαν.
Αν πιστεύετε ότι μια ανθρώπινη ζωή δεν έχει την απαιτούμενη μνήμη για να τα καταφέρει, συμφωνώ μαζί σας. Μια ανθρώπινη ζωή δεν έχει ούτε την απαιτούμενη μνήμη, ούτε τον απαιτούμενο χρόνο.
Αλλά η ανθρωπότητα, σαν μια αδιάκοπη και αθάνατη «οντότητα», έχει στη διάθεσή της την αιωνιότητα (δηλαδή αρκετό χρόνο για να καταλάβει ό,τι θέλει να καταλάβει)!
Φτάνει φυσικά να ωριμάσουμε κάποτε ως πολιτισμός, και να μη ξεχνάμε ότι όλοι οι Άνθρωποι είμαστε μια αδιάσπαστη ενότητα…
Η ΜΝΗΜΟΝΙΚΗ ΤΕΧΝΗ
Τα βιβλία είναι κατά κάποιο τρόπο ένα σημαντικό κομμάτι της μνήμης της ανθρωπότητας. Είναι οι «δισκέτες» που τροφοδοτούν τη μνήμη μας. Συνδέουν τις γενιές αναμεταξύ τους και επιτρέπουν σε έναν άνθρωπο του παρελθόντος να μοιραστεί σκέψεις και μνήμες με έναν άνθρωπο του μέλλοντος.
Αλλά ίσως μπορούμε και εμείς, σε προσωπικό επίπεδο, να αποκτήσουμε περισσότερη μνήμη, άρα και περισσότερη δυνατότητα κατανόησης.
Μπορούμε με διάφορους τρόπους να εκπαιδεύσουμε την προσωπική μας μνήμη, ανακαλύπτοντας ότι έχει πολύ μεγαλύτερες δυνατότητες από αυτές που φανταζόμαστε!
Σκεφτείτε τι θα μπορούσαμε να πετύχουμε, αν μπορούσαμε να θυμόμαστε περισσότερα πράγματα, με μεγαλύτερη διαύγεια…
Στα πλαίσια αυτής της “μνημονικής τέχνης” βρίσκονταν οι μαγικο-φιλοσοφικές προσπάθειες αρκετών «σοφών» όλων των εποχών.
Ο Καταλανός μυστικιστής Ρεϊμόντ Λουλ (ή “Δόκτωρ Ιλλουμινάτους”, ο οποίος γεννήθηκε το 1232 και πέθανε το 1316) είχε εξελίξει την Ars Combinatoria [Συνδυαστική Τέχνη] που με τη χρήση ειδικών μηχανικών περιστρεφόμενων τροχών προσπαθούσε επίσης να περιγράψει τις μυστικές ιδιότητες του Θεού και της Λογικής.
Ο εκκεντρικός διανοούμενος Τζούλιο Καμίλο (1480-1544 μ.Χ.), που θεωρείται από πολλούς μια από τις μεγαλύτερες διάνοιες του 16ου αιώνα, προσπάθησε να κατασκευάσει το Θέατρο της Μνήμης, ένα παράξενο οίκημα γεμάτο αντικείμενα και κουτιά. Αυτός που περπατούσε μέσα στο Θέατρο της Μνήμης μεταλλασσόταν αυτόματα σε σοφό, γιατί οι εικόνες που τοποθετούνταν στη μνήμη του «επαναπρογραμμάτιζαν» το νου και τη μνήμη του, ώστε να παράγουν έναν ανώτερο άνθρωπο…
Ο μεγάλος «αιρετικός» φιλόσοφος Τζιορντάνο Μπρούνο (1548-1600 μ.Χ.), που πέθανε στην πυρά της Ιερής Εξέτασης, προσπάθησε να μεταλλάξει τον εγκέφαλό του δημιουργώντας μέσα του μια “μαγική μνήμη”, απομνημονεύοντας τεράστιους εικονογραφημένους καταλόγους συμβολικών “αστρικών φιλοσοφικών οντοτήτων”.
Ένα από τα έργα του Μπρούνο ήταν το Ars Memoriae (Τέχνη της Μνήμης), όπου βασισμένος στο Θέατρο της Μνήμης του Καμίλο, προσπαθεί να αποκρυπτογραφήσει τα μυστικά του Σύμπαντος και της θρησκείας. Αν και ο Μπρούνο θεωρείται σήμερα πως ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του, μετά το φρικιαστικό θάνατό του οι ιδέες του ξεχάστηκαν, για να αναβιώσουν μονάχα πρόσφατα, με την εμφάνιση των επιστημονικών θεωριών για την αντίληψη (cognitive sciences)…
Συμπέρασμα;
Σίγουρα όχι κάποιο απόλυτο. Αλλά όλα δείχνουν ότι δεν έχουμε δικαίωμα να υποτιμάμε τον εαυτό μας και να υποχωρούμε στην προσπάθεια κατανόησης.
Τίποτα δεν είναι ακατανόητο, φτάνει να σκεφτούμε οργανωμένα, ήρεμα, και με αυτοπεποίθηση. Αν επιμείνουμε, θα διαπιστώσουμε ότι όλα είναι κατανοητά.
Το μεγαλύτερο δώρο -και η μεγαλύτερη ίσως κατάρα αφού τον κάνει να βασανίζεται και να αναρωτιέται συνέχεια- που έχει δεχτεί ο Άνθρωπος είναι η Λογική, ο Νους. Χωρίς να θέλω να μειώσω την αξία όλων των άλλων ανθρώπινων χαρακτηριστικών στα οποία βρίσκονται τα κλειδιά της ουσίας μας, η Λογική είναι αυτή που κατέχει τα κλειδιά του Μέλλοντός μας.
Η Λογική είναι εκείνη που θα μας βοηθήσει κάποτε να ξεπεράσουμε όλους τους περιορισμούς, φυσικούς, πνευματικούς, κοινωνικούς και οικονομικούς. Φτάνει να τη σεβαστούμε, να την αγκαλιάσουμε, να μάθουμε να τη χρησιμοποιούμε σωστά.